Rajko Cerović (Rožajski zbornik br. 9, izdanje 2000.godine)

Uprkos brojnim objavljenim prikazima i pokušajima esejističkog promišljanja žanrovski bogatog i raznovrsnog književnog stvaranja (poezija, novelistika, romani, publicističko-književne rasprave, istraživački i antologičarski rad na sakupljanju i vrednovanju usmenog muslimanskog narodnog stvaralaštva u Crnoj Gori i Srbiji) – književno obilje akademika Huseina Bašića, bar u Crnoj Gori, još uvijek nije dovoljno proučeno, a možda u svijesti čitaoca ovog prostora, srazmjerno svome značaju, nedovoljno registrovano i primijećeno.

Znatno više sluha za Bašićevu izuzetnu darovitost i nesumnjivo pouzdane rane stvaralačke korake, upravo u toj fazi Bašićevog razvoja, pokazala je bosansko hercegovačka književna i intelektulana javnost u kojoj je prvi objavljeni roman Huseina Bašića “Tuđe gnijezdo” (1980) ovjenčan nagradom za roman godine renomiranog sarajevskog izdavača “Svjetlost”, u čijoj nakladi je štampan. Bašićev romansijerski prvijenac za kratko vrijeme u bivšoj centralnoj jugoslovenskoj republici ne samo da je doživio četiri izdanja, nego i bio uvršten u lektiru za srednje škole i nastavni program studija književnosti u Bosni i Hercegovini.

Možda se u vrijeme Bašićevih romansijerskih početaka u Crnoj Gori i nije radilo toliko o eventualnom nedostatku književnog sluha za vrijednos ti, koje je ovaj pisac već svojim prvim koracima nagovijestio, koliko o javašlijskim kulturnim prilikama, ili odsustvu svijesti o punom bogatstvu stvaralačkih pojava i značenja koja nastaju na crnogorskom tlu. Ako bi kazali da Bašićev književni svijet najčešće obuhvata specifični ambijent i prostor bošnjačkog vilajeta, koji dijelom pripada i Crnoj Gori, odnosno sudbinu davno islamiziranog slovenskog življa na ovom dijelu Balkana, njegovu traumatičnu odiseju poslije propasti Osmanske imperije i muhadžirsku (izbjegličku) tragediju mitskih razmjera, kao i teško nošenje kompleksa nametnutih muslimanskih krivica, ili posmatrali bogatu Bašićevu naraciju, lingvistički gledano, prepunu izražajno zavodljivih orijentalizama koje ovaj pisac crpi iz zavičaja, ali i stalno obogaćuje, ne samo zavičajnim jezičkim iskustvom, nego i vlastitom erudicijom solidnim poznavanjem islamske kulture, pa na osnovu svega toga pokušali izvući zaključak o izvjesnoj smanjenoj pristupačnosti Bašićeve proze širem čitateljstvu, postavlja se pitanje otkuda tako otvoren sluh iste čitalačke publike za roman Meše Selimovića “Derviš i smrt” čija se radnja odvija u ekskluzivno egzotičnom ambijentu derviške tekije?

Da li je još 1980. godine, poslije očiglednog uspjeha svoga prvog romana, ne slučajno izabranog naslova „Tuđe gnijezdo”, u Bašićevoj književnoj laboratoriji nastala ideja o njegovom nastavljanju u nova četiri toma, ili je strategija ovog zamašnog i za naše vrijeme neuobičajenog književnog projekta, polako sazrijevala, naporedo sa stalnim snaženjem i produbljivanjem Bašićevog romansijerskog iskustva, koje je iz godine u godinu tražilo sve složeniju arhitektoniku i sve ambiciozniju kompozicionu formu – može odgovoriti samo autor.

Pred čitaocem su sada pet romana čvrsto vezanih u kompozicionu cjelinu koji se, ne samo sudbinom glavnog junaka Ibrahima Žioca, porijeklom iz Plava, nego i jedinstvom vremena i okolnosti dugog izdisanja Otomanske imperije, poslije Berlinskog kongresa 1978. godine, međusobno nastavljaju nadmoćnom logikom pripovijedačkog umijeća autora kome gotovo ništa ni u klasičnim, a ni modernim proznim tehnikama nije strano. U pet romana se postupno i pripovijedački raskošno, razvija gorka saga o sudbini poslije Berlinskog kongresa od svakog ostavljenog i nezaštićenog muslimanskog svijeta sa bivših jugoslovenskih prostora, čije ih slovensko porijeklo i jezik, ma koliko im predstavljali zavičajnu i mentalitetsku konstantu, čine da se u još uvijek prostranoj turskoj carevini osjećaju strancima i izopštenicima, i ako su svoju suštinsku neuklopljenost u svijet turske carevine, sastavljene pretežno od mješavine raznih istočnih naroda, osjećali čak i u vrijeme njenog najvećeg procvata.

Ibrahim Zioc, glavni junak Bašićeve nevesele sage, rođen u sirotinjskoj porodici u Plavu, mnoštvom slučajnih okolnosti se u ranoj mladosti zapućuje u centar carevine, vodi kao pripadnik askerskih odreda duge i uzaludne bitke za imperiju koja se iz dana u dan smanjuje, trpi neprestane poraze, biva ranjavan i nagrađivan za pokazanu hrabrost, ali istovremeno svjestan svoje bošnjačke sudbine koja ga odvaja i donekle tragično individualizira u turskom mnoštvu, sazrijeva u melanholičnog intelektualca orijentalne provenijencije. Dospijeva do visokog činovnika u carigradskom carskom arhivu, zatim zamjeren moćnom sultanovom rođaku, bježi u zavičaj ispred katul fermana (naloga za smrtnu presudu) koji ga u stopu prati, Kratko biva i Skadarski konzul na crnogorskom dvoru, a zatim dobija nemoguće i najtužnije zadatke da navodno nadgleda gorku sudbinu rijeke muslimanskih izbjeglica iz Srbije, Bosne i Crne Gore, po malaričnim i za život nepogodnim anadolskim prostranstvima, a sve od trenutka kada su Plav i Gusinje Berlinskim kongresom dodijeljeni Crnoj Gori i ako će njihovo konačno zauzimanje, odnosno predaja, poduže potrajati i samo produžavati patnje i pograničkih Crnogoraca, a posebno Muslimana plavskogusinjskog kraja.

Na prvi pogled u Bašićevoj seriji romana rijeć je o sudbini jednog čovjeka, propuštenog kroz dramatičnu epohu, o postepenom taloženju njegovog melanholičnog života, pa i književnog iskustva, jer Ibrahim Zioc pripovijeda u prvom licu, i uzgred sve to zapisuje, ali u takvom okviru vri bogatstvo drugih sudbina i likova, tragedija jednog naroda, stvarnost i fantastika neponovljivih prizora i čudesnog ukrštanja ljudskih sudbina po evropskim i azijskim prostranstvima carevine, sječena gotovo mitskim razmjerama muslimanske izbjegličke drame, mada je po sugestivnosti i književnoj energiji kojom je u Bašićevim romanima izražena sigurno do sada neprevaziđen na prostoru južnoslovenskih jezika. Ako bi neko pokušao da izbroji bogatstvo literarno uvjerljivo individualiziranih likova u svih pet Bašićevih romana, koji najčešće na trenutak, a zatim poslije duže vremenske distance, upadaju u vidokrug glavnog junaka, iznova ga osvjetljavajući svojom pojavom, gotovo da bi se bavio uzaludnim poslom. Sve je to upleteno u gusto pripovjedno tkivo, sraslo u strateški osmišljenu cjelinu, u kojoj stotine naizgled posebnih epizoda i rukavaca samo razgranavaju i obogaćuju osnovnu pripovijednu nit, i onda kada izgledaju relativno daleko od magistralnog narativnog toka. Uspješno savladivanje široko zamišljene kompozicije čitaocu imponuje namjera koja mu ne dozvoljava da se odluči koji dio petotomne cjeline može izdvojiti kao uspjeliji od drugih.

U Bašićevoj zamašnoj romansijerskoj građevini i originalnoj zamisli mnogo toga od osvjedočenih književnih vrijednosti nalazimo na jednom mjestu: i visoko savladano umijeće klasičnog pripovijedanja, skladno spojeno sa modernim književnim iskustvima i tehnikama, fantastikom koja plijeni istinskom literarnom energijom, modernim i inventivnim spojevima istorijsko dokumentarnog sa irealnim i domišljenim, na momente borheovski shvatanim iskustvom biblioteke, na koje se postmoderna teorija i praksa oslanjaju kao na katehizis. Tako različita Bašićeva književna iskustva žive paralelno bez usiljenosti, vidljivog i hotimičnog napora, zavodljivošću drevnih istočnjačkih naratora u kojima je beskonačnim strpljenjem i darom tkalja persijskog čilima svaki pojedinačni čvor i svaki minijaturni stvaralački obijesni ukras podređen utisaku cjeline.

Bašić nas, dakle, čarolijom vlastite bujne naracije, iz romana u roman uvlači u svijet univerzalne ljudske patnje, demonstrirane na neveselom bošnjačkom udesu u vrijeme survavanja osmanske carevine, pred blisku buru mladoturske revolucije, prizorima dostojnim Danteovog pakla. Jednom izbačena iz petstogodišnjeg prebivališta i slovenskog zavičaja na Balkanu, nepregledna masa nesrećnika se upućuje u neizvjesnost i zamršene puteve neplodnih anadolskih prostranstava, obilježavajući pravac vlastitog kretanja krajputaškim grobljima i ugaslom nadom da će se ikada više negdje skrasiti i zapjevati sevdalinku na jeziku koji od njih niko ne razumije, u više nego tuđem svijetu, azijatskom mentalitetu i nepoznatoj logici levantinskih mržnji i prevara. Svoja privremena, a možda posljednja, najčešće malarična staništa, uzaludno nazivaju imenima iz zavičaja, nesposobni da svojoj tuzi i nostalgiji ikada više pronađu lijeka.

Srećno izabrani glavni junak Ibrahim Zioc, krećući se putevima besmisleno dobijenog zadatka, taložeći u sebi infernalna iskustva svojih zemljaka, drži u kompozicionoj koheziji mnoštvo prizora i sudbina muhadžerske tragedije, pokušavajući opet da kao nesrećno izdvojeni i bošnjačkim porijeklom trajno obilježeni intelektualac promišlja čovjekov ukupni udes. On je istovremeno učenik i svjedok, zapisivač i davno klonuli rezoner, nemoćan da događajima kojima je nazočan spozna početak i kraj, odgonetne njihov tajnoviti smisao koji je samo u mladosti mogao podvoditi pod svemoćnu Alahovu volju. Njegovo često prebiranje po vlastitoj prošlosti i iskustvu, ma koliko po sebi za čitaoca bilo zanimljivo, ponekad opasno usporava radnju, što Bašić brzo i obilno nadoknađuje bljeskom novih likova i sudbina koje primoravaju čitaoca, kao saučsnika u zajedničkoj književnoj avanturi, da mu se žedan preda i bez roptanja prepušti.

Daleko bi nas odveo pokušaj minucioznije analize složene Bašićeve kompozicione arhitektonike, bliže i preciznije odvajanje klasičnih i modernih književnih postupaka koje ovaj pisac u sebi lako miri i nimalo usiljeno ukršta, ili upotrebe specifične fantastike koja ne dozvoljava da se njegov književni projekat žanrovski svrsta u istorijski roman i ako on to samo jednim dijelom može biti.